Ομιλία στο Επανωχώρι στις 24-9-2021

 

Ομιλία στην εκδήλωση που έγινε  στο Επανωχώρι Σελίνου στις 24-9-2021 με θέμα «Σελίδες από τους διαχρονικούς  αγώνες των κατοίκων του Λάκου Ζωγράφου κατά των εκάστοτε κατακτητών».

Της Ιωάννας (Νανάς) Χαλκιαδάκη, Φιλολόγου

 

 

Κυρίες και κύριοι

Συγκεντρωθήκαμε σήμερα στην πλατεία του ιστορικού  χωριού Επανωχώρι , στο οποίο γεννήθηκαν αρχηγοί και οπλαρχηγοί και άλλοι γενναίοι και ονομαστοί άνδρες,  που διακρίθηκαν στις επαναστάσεις κατά των Τούρκων κατακτητών,  αλλά και σε άλλους εθνικούς αγώνες που έγιναν στην Κρήτη αλλά και σε άλλα μέρη της Ελλάδος.  Σκοπός να  γίνει η αποκάλυψη  των μαρμάρινων πινακίδων που επανατοποθετήθηκαν στην πλατεία, στις  οποίες  αναγράφονταν τα ονόματα των κατοίκων της περιοχής που έχασαν την ζωή τους στους αγώνες για την ελευθερία της πατρίδας μας.

Επειδή  τα ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν στην ευρύτερη περιοχή είναι πάρα πολλά, αλλά και η δράση των κατοίκων της κοινότητας είναι επίσης πολύ μεγάλη,  τόσο εδώ όσο και σε άλλες περιοχές,  θα αναφερθούμε  αναγκαστικά μόνο σε μερικά  από αυτά. Θα γίνει λόγος σε γεγονότα από την ιστορία , που δεικνύουν την γενναιότητα, την ανδρεία και τον πατριωτισμό των κατοίκων της τέως κοινότητας Επανωχωρίου.

 

Θα ξεκινήσουμε με την πρώτη επανάσταση των Κρητικών κατά των Τούρκων κατακτητών, που  ήταν η επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770.

Ο ιστορικός Ι. Μουρέλλος στο βιβλίο του «Ιστορία της Κρήτης»  γράφει  για την προσπάθεια που έκαναν οι συνεργάτες του Δασκαλογιάννη ώστε να ξεσηκωθούν και οι άλλες επαρχίες. Ετσι αναφέρει:
«Αμα τακτοποιήθηκαν έτσι οι αρχηγίες των διαφόρων κέντρων των Σφακιών, αποφασίστηκε κάθε αρχηγός, προτού αρχίση η επαναστατική δράση, και προτού φθάση το μήνυμα του Ελληνικού σηκωμού, να προσπαθήση να μυήση μια από τίς κοντινές επαρχίες για να κατορθωθή μια γενικώτερη Κρητική εξέγερση.
Πράγματι πήγαν στο Σέλινο, στην Κίσσαμο, στην Κυδωνία, στον Αποκόρωνα, στο Ρέθυμνο καί στον Αγιο Βασίλειο και συνεννοήθησαν με τους πιο ισχυρούς χριστιανούς να ετοιμασθούν κ’ αυτοί, μα το πράμμα παρουσίαζε πολλές δυσκολίες καί πρώτ’ απ’ όλα , την πιό μεγάλη, τα όπλα.»
Ο  ιστορικός Μουρέλλος συνεχίζει αναφέροντας τους σοβαρούς λόγους που έκαναν τις άλλες επαρχίες να μην λάβουν τελικά μέρος  στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη, και συμπληρώνει:

 

«Κι’ όμως παρ’ όλα αυτά, πολλοί απ’ τα πίσω χωριά του Σελίνου, το Πανωχώρι, τον Πρινέ, τα Τσικιανά, την Αγία Ειρήνη, το Λάκκο, κι’ άλλοι απ’ το Κουστογέρακο και το Λιβαδά έτρεξαν να βοηθήσουν τον αγώνα κ’ ενώθησαν με τον Μπουνάτο.
Πρώτοι από κείνους πού ‘τρεξαν ήταν κι’ ο Περοδάσκαλος, ο φίλος του Δασκαλογιάννη, με τον αδελφό του Ιάκωβο, πού ήταν προεστός του Σπανιάκου και του Σταυρού. Μαζί μ’ αυτούς πήγαν καί πολλά παλληκάρια απ’ τον Κάδρο, τον Καμπανό καί τον Πελεκάνο με αρχηγό το Σταμάτη Μπασιά από το Πανωχώρι, που πληγώθηκε στην Ανώπολη και πέθανε στο σπηλιάρι, πού πήρε από τότε τ’ όνομα του.»

Όταν οι Τούρκοι κατέπνιξαν την επανάσταση και κατέστρεψαν τα Σφακιά, κατέστρεψαν και το ανατολικό Σέλινο. Επίσης λόγω του διωγμού πολλών Σελινιωτών, αρκετοί από αυτούς διασκορπίστηκαν  σε διάφορα μέρη της Κρήτης και της Ελλάδος.

Θα γίνει λόγος στη συνέχεια  σε γεγονότα που συνέβησαν στην περιοχή αυτή,  την εποχή της Γενιτσαροκρατίας, δηλαδή την περίοδο πριν το 1821. Συγκεκριμένα  θα γίνει αναφορά  στην εξόντωση μερικών μελών της φοβερής  και τρομερής οικογένειας των γενίτσαρων Βεργέρηδων,  που ζούσαν στο Σέλινο και μας είναι γνωστές.

Πριν όμως αναφερθούμε σχετικά, ας δούμε τι συνέβαινε γενικά στο Σέλινο,  με τους γενίτσαρους , που ζούσαν εκεί. Ο ιστορικός Μουρέλλος γράφει πως οι φοβερότεροι γενίτσαροι  της Κρήτης ήταν οι Σελινιώτες, που δεν είχαν κανένα φραγμό στην αγριότητα τους. Επίσης ότι ο λαός του Σελίνου υπόφερε φρικτά από τη σκληρότητα των γενιτσάρων του, γιατί τον μεταχειρίζονταν  σαν δούλο και σκλάβο πραγματικό. Ηταν πάντα αγγαρεμένος για τις δικές τους δουλειές  και πάντα υποχρεωμένος να ανέχεται αδιαμαρτύρητα κάθε πίεση τους και κάθε αγριότητα τους. Οι Βεργέρηδες, οι Καούρηδες, οι Τζινιαλήδες, οι Βεντούρηδες, οι Μεμένηδες, οι Τζεμβρέμηδες κι’ άλλοι αναρίθμητοι  γενίτσαροι,  σε κάθε χωριό  πέντε  δέκα, ήσαν οι βασανιστές εκείνων, που μπόρεσαν παρά τα φρικτά μαρτύρια των να παραμείνουν ακόμα χριστιανοί κάτω από μια υπεράνθρωπη και τραγική εγκαρτέρηση.

Το Σέλινο εκτός απ’ αυτούς είχε κι’ άλλους τρομερούς γενιτσάρους. Το Βεκιαλαγασή Πελεκάνο, πούχε πάντα αγγαρεμένους διακόσους χριστιανούς για τις δουλειές του, τον Αζίζ Κιαούρη, που σκότωσε ένας Αλβανός ύστερα από διαταγή του Μουσταφά πασά. Τους Τόρηδες, τους Τσούνηδες, τους Μαεστρίδες κι’ άλλους.

1)Πρώτη περίπτωση εξόντωσης  Βέργερη που μας είναι γνωστή,  είναι αυτή που έγινε από τον Θοδωρομανώλη. Ο Μανώλης Θεοδωράκης η Μαραγκάκης κάποια μέρα του Μαρτίου του 1817 μετέβαινε από τον Ομαλό στο σπίτι του στο Επανοχώρι, στη συνοικία Μαραγγιανά. Κοντά στο σπίτι του συνάντησε τον Εμίν Αγά Βέργερη, η οικογένεια του οποίου,  ήταν εξωμότες από τους Ενετούς.  Ο Βέργερης τον κάλεσε να πάει το βράδυ στη συνοικία Ζουρίδω, μαζί με τη λύρα του και να φέρει μαζί του τις ξαδέλφες του και τη χήρα  κουνιάδα του, για να διασκεδάσουν.  Ο Θεοδωράκης αρνήθηκε αλλά ο Βέργερης επέμενε.  Μπροστά στην επιμονή του, το βράδυ πήρε το όπλο του και τη λύρα του και πήγε στο σπίτι που του είπε να πάει ο Βέργερης, αφού όμως πρώτα έκρυψε  το όπλο του  σε κοντινό σημείο.  Το θέαμα που αντίκριζε ο επισκέπτης ήταν σπαρακτικό. Εστρωναν στις σανίδες του πατώματος του σπιτιού  ψαρές και ρόβι και έβαζαν τις γυναίκες να χορεύουν πάνω, έτσι ώστε να γλιστρούν όταν χόρευαν  και  να πέφτουν κάτω. Το θέαμα αυτό αρέσκοντο να το παρακολουθούν και οι άλλοι γενίτσαροι που μαζεύονταν και αυτοί στο σπίτι.  Αφού έγινε το γλέντι την ημέρα εκείνη και διασκέδασε   ο Βέργερης,  κάποια στιγμή έφυγε για να κοιμηθεί. Τότε όμως ο Θοδωρομανώλης πήρε το όπλο του, ανέβηκε πάνω σε μια συκιά και ενώ περνούσε από κάτω ο αγάς, τον πυροβόλησε και τον σκότωσε. Ακολούθως έφυγε για τα βουνά. Ο φόνος του αγά προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση στην περιοχή.  Οι Τούρκοι για να εξαναγκάσουν τον Θοδωρομανώλη να παραδοθεί συνέλαβαν συγγενείς του και τους έκλεισαν στη φυλακή. Ετσι αναγκάστηκε να αφήσει τα βουνά και να συναντήσει τους Τούρκους που τον καταδίωκαν. Η παράδοση έγινε  στην περιοχή Κακές Πλευρές.  Τον μετέφεραν στα Χανιά και τον ανέκριναν, όπου και ομολόγησε την πράξη του. Οι γενίτσαροι σαν θηρία ζητούσαν από τον πασά  να τον κρεμάσει αμέσως.   Ο πασάς, που βρισκόταν σε κόντρα με αυτούς,  προσπαθούσε να μην το κάνει, αλλά οι γενίτσαροι απειλούσαν πως θα δημιουργήσουν μεγάλη ταραχή στην πόλη. Μετά από αυτό, τον κρέμασαν και το σώμα του, αφού το έδεσαν στην ουρά ενός αλόγου, το έσερναν επί τρείς ημέρες στους δρόμους της πόλης των Χανίων.

2)Άλλη εξόντωση  Βέργερη έγινε από τον Αντώνιο Γιώργιακα . Πρόκειται για τον Μεχμέτ Βέργερη , που καταγόταν από το χωριό Αγία Ειρήνη. Αυτός μια μέρα ειδοποίησε τον Αντώνιο Γεώργιακα που ήταν από το ίδιο χωριό, να πάει στο χορό που διοργάνωνε,  μαζί με γυναίκες. Επειδή  αυτός δεν υπάκουσε,  του έστειλε πρόσκληση με ένα φυσέκι, που σημαίνει ότι αν δεν πάει θα τον σκοτώσει. Ο Γιώργιακας  του απάντησε στέλνοντας του δύο φυσέκια.  Αυτό αποτελούσε μεγάλη ύβρη για ένα γενίτσαρο. Και επειδή πλέον δεν μπορούσε να παραμείνει στο χωριό, πήρε το όπλο του και έφυγε στα βουνά.  Ο Μεχμέτ Βέργερης  μετά από μέρες έφυγε στα Χανιά για να αγοράσει διάφορα πράγματα και λίγο αργότερα επέστρεφε πίσω στο Σέλινο. Ο Γιώργιακας καραδοκούσε στη διαδρομή του και τον περίμενε να γυρίσει. Και όταν ο Βέργερης, μαζί με ένα μαύρο που είχε για βοηθό του, βρισκόταν στην περιοχή μεταξύ Φώκαις και Νερατζόπορα, κοντά στον Ομαλό, τον πυροβόλησε και τον σκότωσε.  Στη  συνέχεια εξαφανίστηκε  από την περιοχή. Όμως   οι Τούρκοι τον βρήκαν.  Το τέλος του Γιώργιακα  ήταν να τον περικυκλώσουν οι Βεργέρηδες  στα Λευκά όρη και να τον θανατώσουν.

3)Παρόμοιο περιστατικό συνέβη και από άλλο Βέργερη στην περιοχή του χωριού Πρινές,  λίγο πριν το 1821. Τότε αυτός ο Βέργερης, σύμφωνα με τον ιστορικό Ψιλάκη,  σκοτώθηκε από τον Ιωάννη Χαλακατέβα. Για το αν σκότωσαν τον Ιωάννη Χαλακατέβα  η όχι οι Τούρκοι, δεν μπορέσαμε να βρούμε στοιχεία.

4)Αλλη περίπτωση εξόντωσης Βέργερη έγινε από τον Αντώνιο Μπασιά. Αυτός γεννήθηκε στο Επανωχώρι Σελίνου. Ηταν απόγονος  του Σταμάτη Μπασιά, που έδρασε και θυσιάστηκε στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη.  Ο Αντώνιος Μπασιάς έγινε αρματολός και έδρασε κυρίως από το 1800-1817. Μια ημέρα του έτους 1800 συνάντησε στο δρόμο δυο γενιτσάρους,  που πολύ συχνά βασάνιζαν τους Χριστιανούς συμπατριώτες του, οι οποίοι ηθέλησαν να τον αγγαρεύσουν, αλλά αυτός αρνήθηκε. Τότε  οι Τούρκοι εξαγριώθηκαν, εκείνος όμως με το ραβδί του σκότωσε τον ένα  και με αστραπιαία κίνηση επήρε την πιστόλα του σκοτωμένου Τούρκου και σκότωσε και τον άλλο. Μετά από αυτό κατέφυγε στη Μαδάρα και έγινε αρματολός. Τέθηκε επικεφαλής σε μια, μεγάλου αριθμού σε άνδρες, ομάδα Σελινιωτών και τρομοκρατούσε εκείνους τους Τούρκους του Σελίνου που καταβασάνιζαν τους συμπατριώτες του.  Ο ίδιος εξόντωσε και τον ένα από τους τρείς φοβερούς αδελφούς Βεργέρηδες που είχαν προκαλέσει πλείστα δεινά στους Χριστιανούς.  Το 1810 μετέβη στον Ομαλό και σκότωσε το Βέργερη Κανίγο. Ο Αντώνης Μπασιάς έπεσε σε τουρκική ενέδρα το 1817 και σκοτώθηκε.

5) Πέμπτη περίπτωση εξόντωσης Βέργερη στο Σέλινο έγινε από τον Σφακιανό Καλογερογιάννη.

Βεβαίως εκτός από Βεργέρηδες,  οι κάτοικοι είχαν εξοντώσει και πολλούς άλλους γιανιτσάρους,  όπως π.χ. στην περίπτωση του γενίτσαρου Ιμπραϊμ Τσελεπή, τον οποίο σκότωσε ο νεαρός τότε Γεώργιος  Κορκίδης, που κατάγεται από το χωριό Επανωχώρι,  και διακρίθηκε αργότερα ως Αρχηγός Σελίνου. Η εξόντωση αυτή έγινε με την βοήθεια ενός φίλου του, Πεντάρη.

Θα γίνει στη συνέχεια λόγος για την ιστορία του Φαραγγιού της Αγίας Ειρήνης

Πολύ κοντά στο μέρος που βρισκόμαστε είναι η είσοδος του Φαραγγιού της Αγίας Ειρήνης, ενός από τους πλέον ιστορικούς τόπους στο νομό Χανίων, ο οποίος παρουσίασε αξιόλογη επαναστατική δράση κατά τις διάφορες ιστορικές περιόδους. Ιδιαίτερα κατά την περίοδο από το 1770 μέχρι το 1828,  το Φαράγγι αυτό έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στους αγώνες κατά των Τούρκων κατακτητών της περιοχής. Το ιστορικό Φαράγγι του Λάκκου Ζγουράφου βρίσκεται  κάτω από το χωριό  Αγία Ειρήνη. Λάκκος Ζγουράφος ονομάζονταν με μια λέξη, τα χωριά Αγία Ειρήνη Επανωχώρι, Πρινές και Τσισκιανά. Σύμφωνα όμως με ορισμένους,  περιλαμβάνει και άλλα νοτιότερα χωριά. Το φαράγγι αυτό αποτελεί ένα φυσικό οχυρό και η εισβολή των εχθρικών δυνάμεων ήταν πολύ δύσκολη εφόσον φυλασσόντουσαν οι είσοδοί του από τους επαναστάτες

          Μετά την πρώτη επανάσταση των Κρητικών κατά των Τούρκων το 1770 από το Δασκαλογιάννη , η πάλη μεταξύ των Χριστιανών και των Τούρκων εντάθηκε σε μεγάλο βαθμό. Τότε μερικοί Σελινιώτες τράπηκαν στον αρματωλικό βίο, έχοντας ως ορμητήριο το Φαράγγι της Αγίας Ειρήνης και διεξήγαγαν συνεχή πλέον αγώνα κατά των οθωμανών.  Μεταξύ των αρματολών αυτών περιλαμβάνονται οι Σταμπούζος, Πεντάρης, Ντιγριντής, Τσισκοβασίλης, Ξανίγης, Κουμής, Παπαμαρκάκης, Αντ. Μπασιάς και πολλοί άλλοι. 

Από το 1821 μέχρι το 1828,  οι Τούρκοι, εκτός των μεγάλων φρουρών, που είχαν εγκαταστήσει στα μεγάλα κέντρα του νησιού για να τα ελέγχουν, είχαν κάνει και άλλες φρουρές, μικρές και διαρκείς,  σε άλλα δευτερεύοντα σημεία.  Στο Σέλινο, που οι Τούρκοι είχαν κέντρο τους την Κάντανο, σύμφωνα με τον Κριάρη μια τέτοια φρουρά κατά το 1826, αποτελούμενη από 70-80 στρατιώτες, ήταν εγκατεστημένη  στη θέση Αποπηγάδι, σε μικρά κτίσματα βοσκών. Από εκεί οι Τούρκοι  κατέβαιναν  αιφνιδιαστικά με μικρές ομάδες των 9-10 ανδρών στα γειτονικά χωριά, Αργαστήρι, Τσισκιανά, Πρινέ, Επανωχώρι  και Αγ. Ειρήνη και  έβλαπταν με κάθε τρόπο τους Χριστιανούς κατοίκους τους.  Άρπαζαν τα πράγματα τους και σκότωναν όποιους έβρισκαν. Ετσι οι περισσότεροι από τα χωριά αυτά, αναγκάστηκαν να αποστείλουν τις οικογένειες τους στο Φαράγγι της Αγίας Ειρήνης. Αυτοί που είχαν όπλα, δημιούργησαν ομάδες για να αντιμετωπίσουν τους κατακτητές. Επειδή  παρόμοιες επιθέσεις κατά των κατοίκων των χωριών της περιοχής γίνονταν από το 1821, ο ίδιος ιστορικός γράφει πως στο Φαράγγι της Αγίας Ειρήνης οι οικογένειες και  οι γέροντες  που κατέφευγαν εκεί, έκτισαν σπιτάκια στα οποία και διέμεναν, φυλασσόμενοι από τολμηρούς και γενναίους οπλοφόρους.

Αλλά και ο ιερέας Κωνσταντίνος Φιωτάκης, σε κείμενο του που βρίσκεται στο βιβλίο Κρητικά ιστορικά έγγραφα 1821-1830, έκδοση του Ιστορικού αρχείου Κρήτης, γράφει ότι το 1822, ενώ χρόνω οι Σελινιώτες Τούρκοι ευρίσκοντο συναθροισμένοι στην Κάντανο, επιχειρούσαν συχνές επιδρομές, υπό την αρχηγία του Καούρη, κατά των χωριών Αγίας Ειρήνης, Επανωχωρίου, Πρινέ και Τσισκιανά και κατέκευσαν τις οικίες των. Έτσι, αναγκάστηκαν οι κάτοικοι των χωριών αυτών να καταφύγουν στο πλησίον ευρισκόμενο Φαράγγι, όπου και οικοδόμησαν οικίσκους, σαν μια μεγάλη συνοικία και σε αυτή διέμεναν επί επτά έτη οι οικογένειες των παραπάνω χωριών. Επίσης, αναφέρει ότι  για όσο χρονικό διάστημα οι Τούρκοι είχαν σαν κέντρο τους την Κάντανο, διενεργούσαν συχνές εφόδους εναντίον του Φαραγγιού, με σκοπό να το καταλάβουν, αλλά ουδέποτε το πέτυχαν. Μόνο  μια φορά  κατόρθωσαν να μπουν μέσα στο φαράγγι και να προβούν σε βιαιοπραγίες,  αλλά τελικά τράπηκαν σε άτακτη φυγή από τους επαναστάτες. Για τα γεγονότα αυτά θα μιλήσομε στη συνέχεια. 

Πρωταγωνιστής αυτής της επίθεσης στο φαράγγι της Αγίας Ειρήνης ήταν ο αρχιγενίτσαρος και διακεκριμένος οπλαρχηγός των Τούρκων στο Σέλινο, ο Αζίζ Καούρης. Μελετώντας τις Κρητικές ιστορίες, που αναφέρουν τα γεγονότα που τότε συνέβησαν, θα βρει κάποιος πολλές περιπτώσεις με τις μάχες, διώξεις και τις θανατώσεις που προκάλεσε  ο Καούρης κατά των Χριστιανών την εποχή εκείνη. Σχετικά με το περιστατικό της μοναδικής εισβολής στο Φαράγγι,  που έγινε από τους Τούρκους του Καούρη, που θα περιγράψουμε στη συνέχεια, τα στοιχεία ελήφθησαν από το προαναφερθέν κείμενο του παπά Φιωτάκη αλλά κυρίως από το αρχείο του Κωσταντίνου Μπασιά, που γεννήθηκε στο χωριό Επανωχώρι,  και διακρίθηκε ως Γεν. Αρχηγός Σελίνου, που περιέχει πολλές λεπτομέρειες.

Κατά το 1823 (και κατά τον παπά Φιωτάκη το 1822), οι επαναστάτες του Λάκκου Ζγουράφου δεν είχαν αρκετά πολεμοφόδια. Τότε ήλθαν στο  Κουστογέρακο Σφακιανοί έμποροι και έφεραν πυρίτιδα και μολύβι για να τα πουλήσουν. Αυτό το έμαθαν οι επαναστάτες του Λάκκου Ζγουράφου και μετέβησαν εκεί για να αγοράσουν πολεμοφόδια. Οι Κουστογερακιώτες τους υποδέχθηκαν με μεγάλη χαρά  και προς τιμή τους, παρέθεσαν πλουσιότατο γεύμα.  Κατά το γεύμα, άρχισαν σύμφωνα με το Κρητικό έθιμο, να ρίχνουν στο σημάδι πυροβολισμούς. Τους πυροβολισμούς αυτούς, άκουσαν οι Τούρκοι οπλαρχηγοί του χωριού Μονής, οι Βεντουρής και Στούλιος και ερώτησαν τι συμβαίνει και  κάποιος προδότης τους πληροφόρησε ότι οι φαραγγίτες διασκεδάζουν στο Κουστογέρακο .......

"Φαραγγίτες λεγόταν οι κάτοικοι του Λάκκου Ζγουράφου"

Αμέσως αυτοί ειδοποίησαν τον ονομαστό οπλαρχηγό Καούρη και του είπαν ότι τώρα είναι καιρός να εξοντώσουν τις οικογένειες των επαναστατών του Λάκκου Ζγουράφου. Ο Καούρης χωρίς να χάσει καιρό συγκέντρωσε αρκετή δύναμη Τούρκων και εκστράτευσε . Διαίρεσε  τη δύναμη  του σε  τρία μέρη. Το ένα μέρος, το οδήγησε ο ίδιος από το Αποπηγάδι - Προσέλια και κατέλαβε  τη θέση  Φυγού  Φράκτη, για να μη μπορέσουν τα γυναικόπαιδα να φύγουν στον Ομαλό καθώς και οι λίγοι επαναστάτες,  ως επί το πλείστον γέροντες. Το άλλο μέρος πήγε από τη θέση Σκάφη – Καμπανού - Πρινέ  και κατέλαβε το χωριό Επανωχώρι και το  τρίτο μέρος κατέλαβε τη θέση  Γαϊδουρόπορος. Έτσι, ήταν βέβαιος για την εξόντωση των οικογενειών των επαναστατών.

Θα πετύχαινε πλήρως το σχέδιο του Καούρη και θα κατέστρεφε τα πάντα, αν οι ευρισκόμενοι στο Κουστογέρακο  επαναστάτες  δεν ειδοποιούντο εγκαίρως να σπεύσουν σε βοήθεια των οικογενειών τους. Και το πληροφορήθηκαν, όταν κάποιες γυναίκες, που μάζευαν χόρτα εις την θέση Βρούλια της Μαδάρας του χωρίου Αγίας Ειρήνης, είδαν μαυρίλα στο Αποπηγάδι.  Άλλες έλεγαν ότι είναι ζώα και άλλες πως είναι άνθρωποι. Η σύζυγος όμως του Ιωάννη  Καλαϊτζή και η Παπαντώναινα  υποπτεύθηκαν  πως  είναι Τούρκοι και έρχονταν τώρα, που λείπουν οι άνδρες τους. Όταν διαπίστωσαν ότι πραγματικά είναι  έτσι,  έστειλαν τον 14χρονο  Βασίλη Καλαϊτζάκη  για να ειδοποιήσει τους άνδρες. Ο Βασίλης έτρεξε, έφθασε στην τοποθεσία  Ασπαλαθροπεζούλα, αμέσως άρχισε να φωνάζει  δυνατά ρίχνοντας  ταυτόχρονα τρείς πιστολιές. Κατά καλή τύχη ένας από τους ευρισκόμενους στο Κουστογέρακο επαναστάτες , άκουσε τις φωνές και τους πυροβολισμούς και έτρεξε στο χωριό, όπου και ενημέρωσε  ότι έγινε  επίθεση. Εκείνοι  χωρίς να χάσουν καιρό, έφυγαν αμέσως και από τη θέση Βρυσιά, έριξαν  πολλούς πυροβολισμούς προς εκφοβισμό των Τούρκων. Πράγματι οι Τούρκοι  άκουσαν τους πυροβολισμούς και άρχισαν να φεύγουν.

Μέχρις ότου όμως αποχωρίσουν, επέδειξαν αγριότητα  σε  βάρος των γυναικόπαιδων, αιχμαλώτισαν πολλά και  εφόνευσαν άνδρες και γυναίκες  μεταξύ των οποίων τους Καλαμάρη, Πεντάρη, Μαραγκάκη  και άλλους και αφαίρεσαν όλα σχεδόν τα ζώα των επαναστατών. Αν οι λίγοι ευρισκόμενοι  στο φαράγγι άνδρες,  ως επί το πλείστον γέροντες δεν προέβαλλαν γενναία άμυνα, οι Τούρκοι θα είχαν καταστρέψει τα πάντα.  Με την αντίσταση όμως που προβλήθηκε,  δόθηκε  καιρός στα γυναικόπαιδα  να κρυφθούν μέσα στο Φαράγγι. Και μπήκαν οι Τούρκοι  στο Φαράγγι, όμως στη συνέχεια, αφού αντιληφθήκανε  ότι οι ευρισκόμενοι στο Κουστογέρακο επαναστάτες  ερχόντουσαν,  δεν παρέμειναν για πολύ μέσα σε αυτό. Έφυγαν, παίρνοντας μαζί τους  και αιχμαλώτους.

Όταν οι επαναστάτες έφθασαν, οι Τούρκοι είχαν απομακρυνθεί πολύ.  Τους κατεδίωξαν όμως οι υπό τους Σταμ. και Νικ  Μπασιά, Β. Τσίσκο, Β. Ξανίγη, Ιωάν. Χαλακατέβα, και άλλους μέχρι του Σταυρού της Κανδάνου και μπόρεσαν να απελευθερώσουν τους περισσοτέρους από τους αιχμαλώτους και να αναγκάσουν τους Τούρκους να εγκαταλείψουν τα περισσότερα  από τα λάφυρα που είχαν πάρει.  

Αξίζει όμως να αναφερθούν μερικές λεπτομέρειες των όσων  διαδραματίστηκαν μέσα στο φαράγγι και έχουν διασωθεί. Η τοποθεσία Ερικοπεζούλα  είναι το μέρος, στο οποίο καταδιώχθηκαν κατά τα παραπάνω γεγονότα, οι αδελφές Παρασκευή και Εργίνα Παλαβρατζή. Και η μεν Εργίνα συνελήφθει αμέσως, η δε Παρασκευή, έχοντας στην αγκαλιά της τα δύο παιδιά της, τρέχοντας βρέθηκε μπροστά σε  γκρεμνό  50 μέτρων. Προκειμένου να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων  χωρίς να δειλιάσει έπεσε προς τα κάτω. Πράξη ηρωική  που θυμίζει το Σούλι και το Ζάλογγο. Παρά την πτώση της και αυτή και τα παιδιά της σώθηκαν. Εν τω μεταξύ έφθασαν οι επαναστάτες και έτρεψαν τους Τούρκους σε φυγή. Στην τοποθεσία  Φυγού  Φράκτη,  βρέθηκαν κατά την εισβολή των Τούρκων στο  φαράγγι, ο Ιωάννης Μαραγκάκης και ο Ματθαίος Πεντάρης. Ο πρώτος  επολέμησε  και έπειτα κατέφυγε στη θέση Χοιρότρυπα, όπου οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά και τον έκαψαν. Ο  δεύτερος πολεμούσε μέχρις ότου έσπασε το όπλο του και φονεύθηκε. Ο Παπά Φιωτάκης είναι περισσότερο αναλυτικός σε αυτά που συνέβησαν. Γραφεί δηλαδή  ότι στην αριστερή είσοδο, δηλαδή τη  Φυγού, ευρέθησαν δύο μόνο άνδρες. Ο Ιωάννης Μαραγγάκης και ο Ματθαίος Πεντάρης. Κατέλαβαν λοιπόν κατάλληλες θέσεις, ο μεν προς την δεξιά είσοδο, ο δε προς την αριστερή, αντικρούοντες τη μανιώδη έφοδο του εχθρού. Αλλά δυστυχώς, τι να κάνουν δύο κατά  πλήθους εχθρών. Του Ματθαίου Πεντάρη, που πολεμούσε  μέχρις εσχάτων, κάποια εχθρική σφαίρα του έκοψε το κερεφίλι (όπλον) από τη μέση και έτσι έγινε άχρηστο. Ακολούθως αφού το πέταξε στους εχθρούς του, τους φώναξε να το πάρουν , αλλά στιγμιαία άλλη σφαίρα του έκοψε το μηρό, και έτσι έμεινε ακίνητος, οι δε εχθροί ορμήσαντες εναντίον του τον εκρεούργησαν.  Ο Μαραγκάκης η Θεοδωράκης, που ήταν  αδελφός του ονομαστού Μαραγκομανώλη η Θεοδωρομανώλη που σκότωσε τον Γενιτσαραγά  Βέργερη,  πληγωμένος βαριά από εχθρική σφαίρα, μπήκε σε μια μεγάλη οπή  που λέγεται «Χοιρότρυπα». Οι εχθροί μην τολμώντας να εισέλθουν σε αυτή, μάζεψαν  ξύλα πολλά και άναψαν φωτιά στην είσοδο. Από τον καπνό και τη φωτιά  πέθανε ο γενναίος ίσως από ασφυξία.

Η περιοχή των χωριών Αγίας Ειρήνης, Επανωχωρίου, Πρινέ και Τσισκιανά έχει να παρουσιάσει αξιόλογη δράση και κατά τους  αγώνες που διεξήχθησαν στην μεγάλη επανάσταση του 1866-1869.  Έτσι, το Δεκέμβριο του  1866  που ο  Μουσταφά πασάς είχε εισβάλει στο  Σέλινο, προκλήθηκαν  μεγάλες καταστροφές στην περιοχή, για να υποστεί και ο εχθρικός στρατός μεγάλες απώλειες  από τους επαναστάτες. Ακολούθησαν και πολλές άλλες συγκρούσεις με τον εχθρό στην περιοχή όπως τον Αύγουστο 1867, από τον Μάρτιο μέχρι και τον Ιούλιο του 1868 κτλ

Στις επαναστάσεις του 1878 και 1889  βρίσκουμε να συμμετέχουν πολλοί άνδρες από την περιοχή.

 

Κατά τις τελευταίες επαναστάσεις του 1896-1897 μεγάλη υπήρξε η συμμετοχή των κατοίκων της περιοχής στις μεγάλες μάχες που έγιναν σε διάφορες κοντινές περιοχές, όπως στο Αποπηγάδι τον Μάϊο του 1896  και όλο το καλοκαίρι του 1896 κοντά στον Πύργο του Σταυρού, κοντά στην Κάντανο και σε άλλες γειτονικές περιοχές.

 Ιδιαίτερα όμως συμμετείχαν σε πολλές συγκρούσεις με του Τούρκους που έγιναν κατά το 1897, στην ευρύτερη περιοχή του Σταυρού της Καντάνου αλλά και γύρω από την Κάντανο . Αποτέλεσμα όλων αυτών των ενεργειών ήταν να φύγουν οριστικά οι Τούρκοι από την Κάνταντο τον Φεβρουάριο του 1897,  με τη βοήθεια των πλοίων των μεγάλων δυνάμεων που είχαν έλθει στην περιοχή της Παλαιόχωρας.

 

Οι νεκροί της περιοχής στους παλαιότερους αγώνες είναι αρκετοί.  Η κοινότητα Επανωχωρίου ήθελε από  παλιά να τιμήσει τους νεκρούς της στους αγώνες για την ελευθερία. Ετσι συντάχτηκε το έτος 1937 μια επιμελημένη κατάσταση, με μορφή διπλώματος, με  νεκρούς σε επαναστάσεις και πολέμους την περίοδο 1866 έως 1921. Η  κατάσταση αυτή έχει ημερομηνία 15-7-1937  και αναφέρονται τα ονόματα των νεκρών που κατάγονται από την κοινότητα.

Εχει κυκλοφορήσει σε πλήθος αντιτύπων πολλά από τα οποία βρίσκονται σε δημόσια αρχεία η οικογενειακές συλλογές.

 

Στην επανάσταση του 1866-1869        20 άτομα

Στην επανάσταση του 1878                   1 άτομο

Στην επανάσταση του 1896                   2 άτομα

Στην επανάσταση του 1897                   5 άτομα

Στον πόλεμο του 1912-1913                  7 άτομα

Στον πόλεμο του 1917-1918                  8 άτομα

Στον πόλεμο του 1921                           7 άνδρες, δηλαδή  3 αξιωματικοί, οι Χαλακατεβάκης, Σαρτζέτης (που τιμήθηκε με Χρυσό Αριστείο Ανδρείας) και Φιωτάκης  και 4 στρατιώτες.

 

Όλα τα ονόματα των ανδρών που αναφέρονται στην κατάσταση περιλαμβάνονται και στις μαρμάρινες πλάκες που στη συνέχεια  κατασκευάστηκαν  αλλά αποξηλώθηκαν για την διαπλάτυνση του αυτοκινητόδρομου, και τις οποίες σήμερα τοποθετούμε ξανά στην πλατεία του χωρίου Επανωχώρι. Στις πλάκες αυτές ανεγράφησαν  άλλα δύο άτομα που δεν αναφερόντουσαν στην κατάσταση.

 

Βεβαίως  υπήρξαν νεκροί από την κοινότητα και στις  μεταγενέστερες ιστορικές περιόδους.

Ετσι στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο από την κοινότητα υπήρξαν 2 νεκροί.

Πολλά όμως άτομα θανατώθηκαν κατά τη Μάχη της Κρήτης και κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής.

Όπως προκύπτει από δημοσίευμα στα Σελινιώτικα Νέα στις 6-6-2013, του καταγόμενου από το χωριό Αγία Ειρήνη δασκάλου-λαογράφου  Σταμάτη Αποστολάκη, κατά την περίοδο αυτή θανατώθηκαν από το χωριό αυτό 20 άτομα και αναφέρει τα ονόματα τους.

 

Βεβαίως πολλοί νεκροί υπήρξαν κατά την περίοδο αυτή και από τα άλλα χωριά της κοινότητας, δηλαδή το Επανωχώρι, τον Πρινέ και τα Τσισκιανά.

Οι περισσότεροι άνδρες που θανατώθηκαν κατά την περίοδο αυτή είχαν συλληφθεί αιχμάλωτοι στην μεγάλη Γερμανική εξόρμηση της 10-2-1944 και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν σε διάφορα Γερμανικά στρατόπεδα στην κεντρική Ευρώπη όπου και άφησαν την τελευταία τους πνοή.

Στο βιβλίο του Νικ. Βαβουλέ «Εις μνημόσυνο αιώνιο», έκδοση 2014, στις σελίδες 133,134 αναγράφονται τα ονόματα 49 κατοίκων των χωριών Επανωχώρι, Αγία Ειρήνη, Πρινές και Τσισκιανά, που θανατώθηκαν την περίοδο της Μάχης της Κρήτης και της Γερμανικής Κατοχής. Πολλοί θανατώθηκαν και  σε εκτελέσεις που έγιναν στην Αγιά, στην Παλαιόχωρα  και αλλού.

Ο αριθμός των 49 θυμάτων είναι ένας πολύ μεγάλος αριθμός. Σε καμιά άλλη κοινότητα της επαρχίας Σελίνου, δεν υπήρξε τόσο μεγάλος αριθμός νεκρών, σύμφωνα πάντα με το παραπάνω βιβλίο. Αλλά και σε επίπεδο νομού Χανίων είναι από τις κοινότητες με τους περισσότερους νεκρούς σε σχέση με τις άλλες.

 

Κυρίες και κύριοι

Η ιστορία του Σελίνου δείχνει ότι οι άνθρωποί του,  γαλουχημένοι  σε ένα ηρωικό περιβάλλον, πίστεψαν ότι θα καταφέρουν να ανατρέψουν τη δουλεία και αγωνίστηκαν για αυτό. Έτσι συναντάμε την κάθε γενιά να είναι έτοιμη να βάλει το λιθαράκι, για την επόμενη επανάσταση, μέχρι να επιτευχθεί η ελευθερία.

Με το να τιμάμε τους ανθρώπους μας, που έπεσαν για την ελευθερία της πατρίδας, εκπληρώνουμε μια υποχρέωση που έχουμε όλοι μας ως  Ελληνες   και δείχνομε ότι και εμείς  είμαστε παρόντες  στο να προσφέρομε  την όποια υπηρεσία  η πατρίδα  μας  χρειαστεί .

 

Πηγές:

1)Ιστορία της Κρήτης Ι. Μουρέλλου

2)Ιστορία της Κρήτης Π. Κριάρη

3)Αρχείο Κωνστ. Μπασιά

4) Κρητικά ιστορικά έγγραφα 1821-1830, έκδοση του Ιστορικού αρχείου Κρήτης, κείμενο παπά Φιωτάκη

5)Ομιλία Λ. Μπασιά  στην εκδήλωση του συλλόγου Ψηλάφι τον Δεκέμβριο του 2017. Βλ. Σελινιώτικα Νέα 28-12-2017

6)Ομιλία  Ιωάν. Χαλκιαδάκη στην εκδήλωση του 2017, στο Φαράγγι της Αγίας Ειρήνης. Βλ. Σελινιώτικα Νέα 12-7-2017

7)Βιβλίο του Νικ. Βαβουλέ «Εις μνημόσυνο αιώνιο», έκδοση 2014

8)Αρθρο Λ. Μπασιά σε Χανιώτικα Νέα 18-3-2011